Żeń-szeń to roślina o cennych właściwościach, znanych w medycynie chińskiej już od tysięcy lat. Wykazuje ona rozległy wpływ na ludzki organizm, m.in. przyczynia się do wzmocnienia jego odporności na stres i wspomaga naturalne mechanizmy obronne. Żeń-szeń jest adaptogenem, który działa wielokierunkowo. Na co jeszcze pomaga żeń-szeń? Jakie są jego rodzaje i w jaki sposób można go stosować? Dowiedz się tego, czytając poniższy artykuł.
Spis treści:
- Co to jest żeń-szeń?
- Gatunki żeń-szenia
- Właściwości i wpływ żeń-szenia na organizm
- Żeń-szeń jako adaptogen
- Wpływ żeń-szenia na cukrzycę
- Wpływ żeń-szenia na układ naczyniowo-sercowy
- Wpływ żeń-szenia na metabolizm
- Wpływ żeń-szenia na mózg i układ nerwowy
- Wpływ żeń-szenia na odporność
- Wpływ żeń-szenia na potencję
- Właściwości przeciwzapalne i przeciwutleniające żeń-szenia
- Wpływ żeń-szenia na zmęczenie
- Jak stosować żeń-szeń?
- Jakie są przeciwwskazania do stosowania żeń-szenia?
- Interakcje żeń-szenia z lekami syntetycznymi
- Korzeń żeń-szenia jako produkt leczniczy – stanowisko Europejskiej Agencji Leków
- Czy żeń-szeń podnosi ciśnienie krwi?
Co to jest żeń-szeń?
Żeń szeń to roślina zaliczana do adaptogenów, czyli mających bardzo specyficzny, uogólniony pozytywny wpływ na organizm człowieka.Nazwa „żeń-szeń” pochodzi od chińskiego słowa oznaczającego „korzeń, który wygląda jak człowiek”, ponieważ najważniejsza część żeń-szenia, czyli właśnie korzeń, przypomina ludzką postać. Z kolei nazwa „Panax” została nadana przez Karola Linneusza w 1753 r. I pochodzi od greckiego słowa „panakes”, co oznacza „leczy wszystko”.
Gatunki żeń-szenia
Obecnie znanych jest 17 różnych gatunków żeń-szenia, jednak powszechnie wykorzystywanych jest jedynie kilka z nich. Wszystkie o nieco zbliżonych właściwościach.
Preparaty zawierające żeń-szeń są stosowane na przez kraje Unii Europejskiej od 30 lat!
Do najbardziej popularnych gatunków żeń-szenia należą m.in.[1]:
- żeń-szeń koreański (Panax ginseng C.A. Meyer),
- żeń-szeń amerykański,
- żeń-szeń syberyjski,
Możemy również spotkać Ashwagandę (Withania somnifera), która powszechnie jest uważana za żeń-szeń indyjski.
Najcenniejszym gatunkiem żeń-szenia jest żeń-szeń koreański. Wykazuje on wyjątkowo korzystne działanie na organizm człowieka. Badacze podkreślają jego duży potencjał w profilaktyce oraz wspomaganiu leczenia m.in. chorób układu sercowo-naczyniowego, cukrzycy, zespołu metabolicznego czy chorób cywilizacyjnych i związanych z wiekiem, wspieraniu odporności oraz walce ze stresem i zmęczeniem.
Koreański (azjatycki, prawdziwy, właściwy, Panax ginseng C.A. Meyer)
Żeń-szeń koreański to roślina, którą można spotkać na górzystych terenach we wschodniej Azji. Był wykorzystywany przez dziesięciolecia na terenach Azji Wschodniej w celu złagodzenia stresu, zmęczenia i nazywany „królem wszystkich ziół”.
Żeń-szeń (Panax ginseng) jest ceniony za właściwości i działanie lecznicze od tysiącleci. Niektórzy badacze podają, że korzeń tej rośliny (Ginseng radix) był wykorzystywany w celach terapeutycznych już w starożytnych Chinach.
Żeń-szeń (Panax ginseng) budzi ogromne zainteresowanie współczesnych badaczy. Z tego względu został poddany licznym badaniom farmakologicznym, klinicznym i fitochemicznym.
Stosowane są 2 rodzaje żeń-szenia koreańskiego w zależności od obróbki rośliny/ korzenia.
Żeń-szeń koreański biały znany jest z łagodniejszego działania i mniejszej zawartości ginsenozydów niż czerwony. Z czego wynika ta różnica? Z metody obróbki. Żeń-szeń biały po zbiorach obiera się ze skórki i suszy na słońcu. Żeń-szeń czerwony poddaje się obróbce z użyciem pary wodnej, bez pozbywania się skórki.
Sposób przygotowania żeń-szenia do spożycia (użycia) wpływa na zawartość saponin.
Składniki aktywne Panax ginseng
Terapeutyczne właściwości żeń-szeń zawdzięcza zawartości wielu, cennych związków chemicznych.
Najważniejsze z nich to:
- ginsenozydy – znane jako saponiny triterpenowe, których zawartość waha się w zależności od: wieku rośliny, metody konserwacji i obróbki, pory roku czy sposobu zbioru. Odkryto ok. 150-200 związków typu: dammaranu, okotillolu, oleananu;
- polisacharydy (panaksany A-F);
- aminokwasy (18 związków);
- poliacetyleny (m.in. falkarinol);
- peptydoglikany;
- enzymy;
- witaminy;
- mikroelementy;
- olejek eteryczny.
Żeń-szeń japoński
Żeń-szeń japoński, podobnie jak wcześniej opisane gatunki żeń-szenia, był niezwykle ceniony i często wykorzystywany w medycynie tradycyjnej. Z jego pomocą obniżano zbyt wysokie ciśnienie tętnicze, redukowano poziom stresu i stymulowano układ odpornościowy.
Żeń-szeń amerykański (pięciolistny)
Żeń-szeń amerykański to roślina, która naturalnie rośnie na obszarach wschodniej Ameryki Północnej i była wykorzystywana w medycynie przez rdzenne ludy amerykańskie. Jego właściwości obniżające ciśnienie tętnicze i ograniczające krwawienia są jednak od wielu wieków znane także w tradycyjnej medycynie chińskiej.
Właściwości i wpływ żeń-szenia na organizm
Przez ostatnie dwie dekady naukowcy szczegółowo badali wpływ żeń-szenia koreańskiego Panax Ginseng C.A. Meyer na różne aspekty zdrowotne ludzkiego organizmu, takie jak: choroby metaboliczne, problemy układu sercowo-naczyniowego, zaburzenia funkcji kognitywnych i jego właściwości wspierające odporność.
Wśród publikacji naukowych dominują badania wykazujące następujące właściwości żeń-szenia:
- działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne, a nawet przeciwnowotworowe;
- pozytywny wpływ na układ nerwowy (przyczynia się do poprawienia pamięci i koncentracji);
- łagodzenie stresu i zmęczenia;
- działanie chroniące serce i naczynia krwionośne oraz zmniejszające ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych;
- przyczynianie się do obniżenia poziomu cholesterolu we krwi;
- wsparcie w utrzymywaniu prawidłowego poziomu cukru we krwi;
- wpływ na utrzymywanie odpowiedniego ciśnienia tętniczego i krzepnięcia krwi;
- wspomaganie pracy układu odpornościowego;
- korzystny wpływ na stan cery i włosów u kobiet;
- wspomaganie walki z zaburzeniami erekcji u mężczyzn;
- wspieranie regeneracji mięśni po wysiłku fizycznym.
Panax ginseng przyczynia się do regulacji procesów fizjologicznych, które zachodzą w organizmie – może wspierać jego homeostazę (równowagę wewnętrzną). Wykazuje istotny wpływ w zakresie chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy, a także efektywnie wspomaga odporność.
Zarówno medycyna tradycyjna, jak i współczesna literatura opisuje szereg własności żeń-szenia oraz możliwości jego zastosowania w leczeniu szeregu schorzeń i dolegliwości. Wiele z badań wymaga dalszej pracy, bowiem jednoznaczne wykazanie aktywności nigdy nie jest łatwe w przypadku produktów roślinnych.
Żeń-szeń jako adaptogen
Żeń-szeń koreański jest zaliczany do adaptogenów. Adaptogeny to substancje pochodzenia roślinnego, które m.in. wspierają organizm w radzeniu sobie ze stresem poprzez wpływ na ekspresję hormonów takich jak m.in. kortyzol, kortykotropina i ich receptorów. Oddziałują wielokierunkowo na układ neuroendokrynny i odpornościowy. Adaptogen zwiększa odporność organizmu na szerokie spektrum niekorzystnych czynników biologicznych, chemicznych i fizycznych. Ma właściwości „regulatora”, który ma normalizujący wpływ na różne narządy organizmu.
Adaptogeny pochodzenia roślinnego mogą również:
- wspomagać przywrócenie prawidłowej odpowiedzi immunologicznej w sytuacji nadmiernej lub niedostatecznej reakcji na bodźce;
- wzmacniać odpowiedź immunologiczną i ograniczać cykl chorobowy, gdy układ odpornościowy nie jest w pełni „wydolny”;
- wywierać buforujący wpływ na autonomiczny układ nerwowy, wpływ na białka i czynniki transkrypcyjne biorące udział w ścieżkach sygnalizacyjnych, związanych z redukcją zapalenia i procesami naprawczymi komórek;
- przyczyniać się do regulacji procesów metabolicznych;
- wpływać na biochemię mózgu, przywracając jej równowagę i oddziałując na funkcje poznawcze, pamięć i nastrój;
- wspomagać regulację homeostazy.
- wpływać na regulację ciśnienia
Żeń-szeń koreański wpływa na poprawę kondycji psychicznej oraz fizycznej organizmu, dzięki czemu może on lepiej radzić sobie ze stresującymi sytuacjami. Dodatkowo przyczynia się do zmniejszenia odczuwania zmęczenia i wspiera odporność organizmu.
Termin „adaptogen” został wprowadzony przez toksykologa Mikołaja Łazariewa w latach pięćdziesiątych XX wieku. Ten radziecki uczony stworzył jego pierwszą definicję. Podkreślił w niej, że adaptogen to środek pochodzenia roślinnego, który może zwiększać niespecyficzną odporność organizmu na stres.
Ogólną charakterystykę „farmakodynamiczną” substancji adaptogennej określił Israel Brekhman w 1968/1969 roku. Wynika z niej m.in., że:
- adaptogen jest prawie nietoksyczny dla biorcy;
- adaptogen ma tendencję do niespecyficzności w swoich właściwościach farmakologicznych i działa poprzez zwiększenie odporności organizmu na szerokie spektrum niekorzystnych czynników biologicznych, chemicznych i fizycznych;
- adaptogen ma tendencję do bycia regulatorem mającym normalizujący wpływ na różne układy narządów organizmu biorcy.
Innymi adaptaptogenami pochodzenia roślinnego (poza żeń-szeniem koreańskim) są m.in.: korzeń różeńca górskiego, korzeń eleuterokoka kolczastego, owoc/ziele cytryńca chińskiego, ashwaganda.
Mechanizm działania adaptogenów nadal jest przedmiotem wielu badań, a ich działanie nie jest powszechnie akceptowane przez nurt medycyny tradycyjnej na terenie Unii Europejskiej.
Wpływ żeń-szenia na cukrzycę
Okazuje się, że do właściwości żeń-szenia można również zaliczyć wspieranie utrzymywania odpowiedniego poziomu cukru we krwi. Dotyczy to zarówno osób chorujących na cukrzycę, jak i zdrowych. Uważa się zatem, że stosowanie żeń-szenia może przynieść znaczne korzyści u diabetyków.
Żeń–szeń może wspomagać leczenie cukrzycy (typu 1 i 2). Jego aktywne związki takie jak: saponiny (m.in. Rg1, Rg3, Rg5, Rb1, Rb2, Rb3, Rk1, Re, Rd, Rh2) oraz związek K (produkt metabolizmu ginsenozydów w organizmie) wykazują działanie przeciwcukrzycowe.
Badania pokazały również, że izolowane z korzenia glikany – I, J, K, L – przyczyniają się do obniżenia poziomu glukozy.
Wpływ żeń-szenia na układ sercowo-naczyniowy
Saponiny, zawarte w żeń-szeniu, mogą korzystnie oddziaływać na układ sercowo-naczyniowy.
Badania wykazały, że ginsenozydy przyczyniają się m.in. do:
- obniżenia ciśnienia tętniczego krwi;
- prawidłowego krążenia krwi, które wpływa na właściwe funkcjonowanie mózgu i pozostałych narządów w organizmie;
- rozrzedzenia krwi i zmniejszania ryzyka powstawania zakrzepów;
- ograniczenia ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych np. niewydolności mięśnia sercowego.
Saponiny typu: Rg3 i Rh1, dzięki właściwościom przeciwzapalnym i antyoksydacyjnym, przyczyniają się do ochrony układu sercowo-naczyniowego.
Ginsenozydy Re i Rb1 – wykazują działanie ochronne w przebiegu niewydolności mięśnia sercowego.
Ginsenozyd typu Rg1 ogranicza tworzenie się zakrzepów tętniczych i aktywację płytek krwi.
Skuteczność żeń-szenia w obniżaniu ciśnienia krwi potwierdzają liczne badania kliniczne. Zarówno testy na zwierzętach, jak i na ludziach potwierdziły, że regularne przyjmowanie żeń-szenia przez 8-12 tygodni może obniżyć ciśnienie skurczowe i rozkurczowe. Efekt ten zależy od przyjmowanych dawek.
Koreański czerwony żeń-szeń okazuje się być szczególnie pomocny w terapii chorób układu krążenia. Wspomaga rozszerzanie się naczyń krwionośnych oraz wpływa na polepszenie funkcjonowania śródbłonka (wyściółka naczyń krwionośnych i limfatycznych). Zawiera związki czynne takie jak: ginsenozyd Rg3 oraz argininę-fruktozę (Arg-Fru), które przyczyniają się do obniżania ciśnienia krwi poprzez stymulację wydzielania tlenku azotu z komórek śródbłonka.
Substancje te wykazują również działania hamujące „zlepianie się” płytek krwi. Mogą sprzyjać ograniczaniu ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych i powstawania zakrzepów.
Wyniki badań sugerują, że żeń-szeń ma duży potencjał w profilaktyce i terapii chorób sercowo-naczyniowych. Jego działanie ochronne na serce, zdolność do obniżania ciśnienia krwi oraz właściwości przeciwpłytkowe i antykoagulacyjne czynią go cennym składnikiem w leczeniu tego rodzaju schorzeń.
Wpływ żeń-szenia na metabolizm
Ginsenozydy przyczyniają się do złagodzenia przebiegu objawów schorzeń układu krążenia, w których dochodzi do zaburzeń metabolizmu i wystąpienia tzw. zespołu metabolicznego.
Zalicza do nich się m.in.:
- nadwagę,
- wysokie ciśnienie,
- podwyższony poziom glukozy we krwi lub cukrzycę typu 2,
- hiperlipidemię.
Saponiny mogą hamować gromadzenie się lipidów (tłuszczów) wewnątrz naczyń krwionośnych. Przyczyniają się tym samym do obniżania poziomu cholesterolu i triacylogliceroli we krwi.
Dzięki takim właściwościom mogą ograniczyć ryzyko rozwoju miażdżycy i dyslipidemii, która charakteryzuje się zwiększonym poziomem cholesterolu całkowitego, trójglicerydów oraz LDL-cholesterolu. Dyslipidemia odgrywa istotną rolę w uszkadzaniu komórek śródbłonka naczyń krwionośnych. Prowadzi do destrukcji wewnętrznych ścian naczyń przez wywołanie stanów zapalnych i przyczynia się do tworzenia blaszek miażdżycowych.
Wpływ żeń-szenia na mózg i układ nerwowy
Naukowcy wykazali, że żeń-szeń ma znaczący wpływ na ochronę komórek nerwowych. Ekstrakt z rośliny wspomaga funkcje umysłowe, pamięć oraz koncentrację.
Badania kliniczne wskazują, że preparaty zawierające wyciąg z korzenia żeń-szenia wpływają korzystnie na wyniki leczenia chorób neurodegeneracyjnych. Dzięki swoim właściwościom antyoksydacyjnym i neuromodulującym jest on chętnie przyjmowany przez osoby z chorobami neurodegeneracyjnymi, m.in. z chorobą Parkinsona, Alzheimera czy Huntingtona[2].
Wpływ żeń-szeń na odporność
Żeń-szeń może być również wsparciem prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Przeprowadzone badania na zwierzętach wykazały, że ma on właściwości wiruso-, grzybo- i bakteriobójcze.
Inne badanie, w którym wzięło udział 100 uczestników, pokazało, że 8 tygodni suplementacji żeń-szenia w dawce 2 g przyczyniło się do zwiększenia liczbę białych krwinek. Jednak na chwilę obecną potrzeba więcej badań na ludziach, aby wysunąć pewne wnioski i ocenić, w jaki sposób żeń-szeń może mieć wpływ na układ immunologiczny[3].
Wpływ żeń-szeń na potencję
Wśród właściwości korzenia żeń-szenia wymienia się również jego możliwy wpływ na potencję u mężczyzn. Jeden z artykułów przeglądowych wskazuje, że ekstrakt z żeń-szenia skutecznie łagodzi problemy z erekcją, gdy ich przyczyną są trudności emocjonalne bądź stres[4]. Potrzebne są jednak dalsze badania, aby ustalić dokładny mechanizm działania.
Właściwości przeciwzapalne i przeciwutleniające żeń-szenia
Żeń-szeń koreański znany jest ze swoich właściwości przeciwutleniających i przeciwzapalnych. Badania wskazują, że może on ograniczać uszkodzenia oksydacyjne w komórkach.
Okazało się również, że polisacharydy (znajdujące się w korzeniu żeń-szenia koreańskiego) wykazują m.in. działanie przeciwstarzeniowe.
Żeń-szeń – obok ginsenozydów – zawiera również związki fenolowe. Jedne i drugie wykazuja działanie antyoksydacyjne, przyczyniające się do zmniejszenia stanu zapalnego w organizmie.
Badania na myszach wykazały, że przyjmowanie żeń-szenia ogranicza produkcję cytokin prozapalnych i wydłuża czas krwawienia. Oznacza to, że żeń-szeń prawdopodobnie wykazuje również właściwości zmniejszające krzepliwość krwi[5].
Wpływ żeń-szenia na zmęczenie
Jedną z cennych właściwości żeń-szenia koreańskiego jest wspomaganie organizmu w walce ze zmęczeniem i osłabieniem. Badania z 2013 roku, przeprowadzone przez południowokoreańskich naukowców wykazały, że preparaty z żeń-szenia skutecznie zmniejszyły zmęczenie u osób z zespołem przewlekłego zmęczenia[6].
Chcąc rozpocząć przyjmowanie żeń-szenia, warto wybrać przebadany i dobrej jakości suplement diety. Jednym z nich jest Bodymax Plus – produkt, który oprócz ekstraktu z żeń-szenia zawiera również kompleks witamin, minerałów. Preparat wspomoże w okresach zwiększonego zmęczenia i stresu, a także wesprze prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego i innych układów organizmu.
Jak stosować żeń-szeń?
Żeń-szeń można stosować w bardzo różnorodny sposób – w postaci surowego korzenia, rozdrobnionych ziół czy też w formie tabletek.
Żeń-szeń jest ziołem bezpiecznym u zdecydowanej większości osób, które go stosują, ponieważ nie wywołuje działań niepożądanych.
To, w jakiej formie będziemy go przyjmować, zależy tylko od własnych preferencji. Na rynku można dostać żeń-szeń w wielu postaciach, dzięki czemu każdy znajdzie coś dla siebie. Jednym z nich są suplementy diety. Najpopularniejszym preparatem w Polsce zawierającym żeń szeń jest Bodymax Plus.
Jakie są przeciwwskazania do stosowania żeń-szenia?
Ze względu na historyczne już, szerokie stosowanie preparatów z żeń-szeniem Panax na całym świecie jak również wyniki wielu badań klinicznych, składnik ten nie budzi żadnych szczególnych obaw dotyczących bezpieczeństwa stosowania. Działania niepożądane zgłaszane w badaniach klinicznych były łagodne i odwracalne i dotyczyły głównie reakcji nadwrażliwości, zaburzeń żołądkowo-jelitowych oraz zaburzeń snu.
Jak w przypadku wielu ekstraktów, także żeń-szeń – ze względu na brak odpowiednich badań – nie powinien być stosowany przez kobiety w ciąży i karmiące piersią oraz dzieci i młodzież.
W przypadku stałego przyjmowania leków, zwłaszcza z grupy psychotropowych, stosowanie preparatów z żeń-szeniem powinno być skonsultowane z lekarzem.
Ekstrakt z żeń-szenia podany wieczorem może wywołać bezsenność, dlatego preparaty z nim zaleca się spożywać rano lub w ciągu dnia.
Interakcje żeń-szenia z lekami syntetycznymi
Żeń-szeń może przyczyniać się do zmniejszenia poziomu glukozy we krwi. Dlatego należy monitorować jej poziom u pacjentów, którzy przyjmują doustne leki przeciwcukrzycowe i stosują preparaty z jego ekstraktem.
Produkty z żeń-szeniem nie powinny być zażywane przy stosowaniu inhibitorów MAO (monoaminooksydazy), nifedypiny oraz w trakcie chemioterapii nowotworów.
Badania prowadzone w grupie zdrowych osób wykazały, że żeń-szeń nie wpływa na zmniejszenie efektywności warfaryny. Odkryto, że korzeń rośliny zawiera substancje działające przeciwpłytkowo, które mogą wpływać na czas krwawienia i zmniejszenie prawdopodobieństwa powstawania zatorów naczyń krwionośnych.
Korzeń żeń-szenia jako produkt leczniczy – stanowisko Europejskiej Agencji Leków
Korzeń żeń-szenia jest uznawany za tradycyjny roślinny produkt leczniczy. Według Europejskiej Agencji Leków (EMA) może być stosowany przy leczeniu astenii, czyli stanu słabości fizycznej i psychicznej, objawiającej się zmęczeniem i osłabieniem organizmu.
EMA zezwala na stosowanie rozdrobnionego korzenia żeń-szenia białego i czerwonego, zarówno w formie naparu, jak i ekstraktu w suchej, płynnej oraz gęstej postaci. Określa również odpowiednie dawki preparatów z żeń-szeniem, zalecanych do jednorazowego i dziennego spożycia.
Według monografii EMA produkty zawierające żeń-szeń mogą być stosowane przez osoby powyżej 18 roku życia, ale nie dłużej niż przez 3 miesiące. Po takim czasie stosowania zaleca się zrobienie 4 tygodniowej przerwy, przed kolejnym zastosowaniem.
Mimo to, działanie związków aktywnych w korzeniu żeń-szenia cieszy się uznaniem na różnych płaszczyznach – farmakologicznych, biochemicznych i molekularnych.
Czy żeń-szeń podnosi ciśnienie krwi?
Badania wykazały, że wbrew powszechnej opinii stosowanie preparatów żeń-szenia nie podnosi ciśnienia krwi. Analiza dostępnych doniesień naukowych przeprowadzona przez kanadyjskich naukowców wykazała, że nie wpływa on istotnie na ciśnienie krwi, a niekiedy nawet je obniża.
U osób z nadciśnieniem żeń-szeń również okazał się bezpieczny i nie wywoływał zmian w jego pomiarach. Dotyczy to zarówno żeń-szenia koreańskiego, jak i amerykańskiego[7]. Okazuje się, że oprócz braku wpływu na ciśnienie tętnicze żeń-szeń ma właściwości kardioprotekcyjne, czyli ochronne na mięsień sercowy. Jedno z badań wykazało, że może on przyczyniać się do łagodzenia objawów dusznicy bolesnej i przewlekłej choroby niedokrwiennej serca[8]. Ten zakres aktywności wymaga jednak dalszych, szerokich badań celem potwierdzenia korzystnego wpływu u ludzi.
Tekst powstał na podstawie artykułu:
Korzeń żeń-szenia koreańskiego w świetle badań naukowych ostatniej dekady
Prof. dr hab. n. farm. Mirosława Krauze-Baranowska
Katedra i Zakład Farmakognozji, Gdański Uniwersytet Medyczny, Al. Gen. J. Hallera 107, 80-416 Gdańsk
oraz European Union herbal Assessment report on Panax ginseng C.A.Mey., radix. Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC) Draft – Revision 1 12 May 2023 EMA/HMPC/27745/2023
Bibliografia:
[1] Wolski T., Ludwiczuk A., Baj T et al. Rodzaj Panax – systematyka, skład chemiczny, działanie i zastosowanie oraz analiza fitochemiczna nadziemnych i podziemnych organów żeń-szenia amerykańskiego – Panax quinquefolium L. Cz. I. Postępy Fitoterapii 2/2008, s. 96-114.
[2] Cambria C., Sabir S., Shorter I.C., Ginseng [na:] „Nih.gov”, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538198/, maja 2023 r., dostęp 29 sierpnia 2023 r.
[3] Zubair Ahmed Ratan, Soo Hyun Youn, Yi Seong Kwak, i in., Adaptogenic effects of Panax ginseng on modulation of immune functions, „Journal of Ginseng Research” t. 45 nr 1 (2021), DOI: https://doi.org/10.1016/j.jgr.2020.09.004, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33437154/.
[4] Jang D.-J., Lee, Shin B.-C., i in., Red ginseng for treating erectile dysfunction: a systematic review, „British Journal of Clinical Pharmacology” t. 66 nr 4 (2008), DOI: https://doi.org/10.1111/j.1365-2125.2008.03236.x, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18754850/.
[5] Baik I.-H., Kim K.-H., Lee K.-A., Antioxidant, Anti-Inflammatory and Antithrombotic Effects of Ginsenoside Compound K Enriched Extract Derived from Ginseng Sprouts, „Molecules” t. 26 nr 13 (2021), DOI: https://doi.org/10.3390/molecules26134102, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34279442/.
[6] Kim H.-G., Cho J.-H., Yoo S.-R., i in., Antifatigue Effects of Panax ginseng C.A. Meyer: A Randomised, Double-Blind, Placebo-Controlled Trial, „PLOS ONE” t. 8 nr 4 (2013), DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0061271, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23613825/.
[7] Komishon A., Esra Shishtar, Ha V., i in., The effect of ginseng (genus Panax) on blood pressure: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled clinical trials, „Journal of Human Hypertension” t. 30 nr 10 (2016), DOI: https://doi.org/10.1038/jhh.2016.18, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27074879/.
[8] Xiaohong Tracey Gan, Karmazyn M., Cardioprotection by ginseng: experimental and clinical evidence and underlying mechanisms, „Canadian Journal of Physiology and Pharmacology” t. 96 nr 9 (2018), DOI: https://doi.org/10.1139/cjpp-2018-0192, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29940129/.